بررسی انتقادی ادله قرآنی جسمانیت نفس (با محوریت دیدگاه اندیشوران ظاهرگرا و عقل‌گرا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته مقطع دکترای رشته کلام اسلامی (عضو انجمن کلام اسلامی)، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران

چکیده

کیفیت و نحوه وجودی نفس از مهم­ترین مسائل انسان شناسی است که بیشتر اهل حدیث، متکلمان نقل­گرا و ظاهرگرایان با تکیه بر آیات و روایت به جسمانیت نفس معتقد هستند. در مقابل حکما و متکلمان عقل گرا نیز با عنایت به ادله نقلی بر تجرد نفس معتقد شده‌اند. هر دو طرف مدعی‌اند که ادله نقلی و به ویژه قرآن کریم همسو و موافق دیدگاه آنان است. در این تحقیق -که دارای رویکرد تطبیقی میان طرفین است- با مطالعه کتابخانه‌ای و فحص در آثار جسم انگاران نفس، آیاتی که ادعا شده بر جسمانیت نفس دلالت دارند استخراج شده است. این آیات به شش گروه «مادی بودن آفرینش انسان»، «حدوث انسان»، «مغایرت نفس با علم و عقل»، «توصیف نفس به صفات جسمانی»، «معاد جسمانی» و «فنای نفس» تحلیل شدند. سپس با روش عقلانی و تفسیر قرآن به قرآن و همچنین با عنایت و توجه به مبانی و ادله پیروان تجرد نفس، به تحلیل و بررسی انتقادی دیدگاه جسمانیت نفس پرداخته شد. هدف از انجام این تحقیق تبیین، تحلیل و ارزیابی تطبیقی و انتقادی ادله قرآنی قائلان به جسمانیت نفس در تحقیقی مستقل است تا مشخص شود این ادله دلالتی بر جسمانیت نفس ندارند. در پایان روشن شد که هیچ کدام از آیات مورد استناد ظاهرگرایان بر جسمانیت نفس، بر جسم طبیعی و مادی بودن نفس دلالت نداشته و این آیات همسو و هماهنگ با دیدگاه حدوث جسمانی نفس و بقای روحانی آن هستند و به جسم مثالی و تجرد برزخی نفس اشاره دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical review of Quranic arguments on the physicality of the soul (Focusing on the views of the apparentists and rationalists)

نویسنده [English]

  • ali ghadrdan gharamaleki
PhD student in Islamic theology (member of Islamic Theology Association), University of Islamic Studies, Qom, Iran
چکیده [English]

The quality and mode of existence of the soul is one of the most important anthropological issues that most hadith scholars, narrators, theorists and superstitious people believe in the physicality of the soul based on verses and narrations. In contrast, rationalist theologians and theologians have also believed in the abstraction of the soul with regard to the narrated arguments. Both sides claim that the narrated evidences, especially the Holy Qur'an, are in line with their views. In this research, which has a comparative approach between the parties, by studying the library and examining the works of those who believe in the physicality of the soul, the verses that claim to indicate the physicality of the soul have been extracted. These verses were divided into six groups: "The materiality of human creation", "The occurrence of man", "Contradiction of the soul with science and reason", "Description of the soul to physical attributes", "Physical resurrection" and "Death of the soul". Then, with the rational method and interpretation of the Qur'an to the Qur'an, as well as with regard to the principles and arguments of the followers of celibacy, a critical analysis of the view of the physicality of the soul was performed. The purpose of this study is to explain, analyze and evaluate comparatively and critically the Qur'anic arguments of those who believe in the physicality of the soul in an independent study to determine that these arguments do not imply the physicality of the soul. In the end, it became clear that none of the verses cited by the outsiders indicated the physicality of the soul, the natural body and the materiality of the soul and these verses are in line with the view of the physical occurrence of the soul and its spiritual survival, and refer to the ideal body and the purgatory abstraction of the soul.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Appearances
  • Rationalists
  • Physicality of the Soul
  • Abstraction of the Soul
  • Verses of the Physicality of the Soul
  • Subtle Body
  • Physical Resurrection
  1. قرآن کریم

    1. ابن حزم اندلسى‏ (1416ق): «الفصل فی الملل و الأهواء و النحل»‏، تعلیق از احمد شمس الدین‏، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    2. ابن سینا، حسین بن عبد اللّه (1384): «الإشارات و التنبیهات»، تحقیق کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
    3. ابن سینا، حسین بن عبد اللّه (1400ق): «رسائل ابن سینا»، قم: انتشارات بیدار.
    4. اسفراینی، اسماعیل (1383): «انوار العرفان»، تحقیق سعید نظری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 
    5. اشعرى‏، ابوالحسن (1400ق): «مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین»‏، آلمان: فرانس شتاینر.
    1. اصفهانی، میرزا مهدی (1385): «ابواب الهدی»، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    2. باقلانی، ابوبکر (1425ق): «الإنصاف فی ما یجب اعتقاده»، تحقیق شیخ زاهد کوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    3. بغدادی، عبدالقاهر (1408ق): «الفرق بین الفرق»، بیروت: دارالجیل و دارالآفاق.
    1. تهانوى‏، محمد على ( 1996م): «موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم‏»، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏.
    1. تهرانی، میرزا جواد (1333): «میزان المطالب»، تهران: چاپخانه آفتاب.
    2. جوادی آملی، عبد الله (1379): «تفسیر موضوعی (فطرت در قرآن)»، تنظیم و ویرایش محمدرضا مصطفی‌پور، قم: مرکز نشر اسراء.
    3. جوادی آملی، عبد الله (1381): «تفسیر موضوعی قرآن کریم (معاد در قرآن (2))»، تنظیم علی زمانی قمشه‌ای، قم: مرکز نشر اسراء.
    4. جوادی آملی، عبد الله (1384): «تسنیم»، تحقیق و تنظیم حسن واعظی محمدی، قم: مرکز نشر اسراء.
    5. جوادی آملی، عبدالله (1380): «تفسیر موضوعی (معاد در قرآن)»، تنظیم علی زمانی قمشه‌ای، قم: مرکز نشر اسراء.
    6. جوادی آملی، عبدالله (1383): «سرچشمه اندیشه»، تحقیق و تنظیم عباس رحیمیان محقق، قم: مرکز نشر اسراء.
    7. جوادی آملی، عبدالله (1386): «منزلت عقل در هندسه معرفت دینی»، تحقیق و تنظیم احمد واعظی، قم: مرکز نشر اسراء.
    8. سهروردی، یحیی (شیخ اشراق) (1375): «مجموعه مصنفات شیخ اشراق»، به تصحیح و مقدمه هانری کربن و دیگران، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    1. سید مرتضی، على بن حسین‏ (1411ق): «ذخیرة العالم و بصیرة المعلم‏»، به تحقیق سید احمد حسینى‏، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
    1. صدرالمتألهین‏، محمد بن ابراهیم شیرازی (1361): «العرشیة»، به تصحیح غلامحسین آهنی،‏ تهران: انتشارات مولی‏.
    2. صدرالمتألهین‏، محمد بن ابراهیم شیرازی (1981م): «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة»، بیروت‏: دار احیاء التراث‏.
    3. صدرالمتألّهین‏، محمد بن ابراهیم شیرازی (1354): «المبدأ و المعاد»، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی‏ تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
    4. صدرالمتألّهین‏، محمد بن ابراهیم شیرازی (1360): «الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة»، تصحیح و تعلیق از سید جلال الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
    5. طباطبایی، محمد حسین (1422ق): «نهایة الحکمة»، قم: نشر اسلامی.
    6. عبودیت، عبدالرسول (1391): «درآمدی بر نظام حکمت صدرائی»، تهران: انتشارات سمت.
    7. فاضل مقداد، ابن عبد اللّه السّیوری (1422ق): «اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة»، تحقیق و تعلیق از شهید قاضی طباطبائی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی‏.
    8. فلوطین (1366): «دوره آثار فلوطین»، ترجمه: محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
    9. فیاضی، غلامرضا (1393): «علم النفس فلسفی»، تحقیق محمد تقی یوسفی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    1. قاضى عبد الجبار، ابوالحسن (1965م): «المغنی فی أبواب التوحید و العدل»‏، به تحقیق جورج قنواتى، قاهره: الدار المصریة.
    2. قاضى عبد الجبار، ابوالحسن (1971م): «المختصر فی اصول الدین»، تحقیق محمد عماره، بیروت: دار الهلال.
    1. قدردان قراملکی، علی، (1398): «بازخوانی ادله نقلی تجرد نفس از دیدگاه آیت الله جوادی آملی»، حکمت اسراء، سال یازدهم، شماره دوم، پیاپی 34، ص 69-99.
    2. قزوینی، مجتبی (1393): «بیان الفرقان»، قزوین: حدیث امروز.
    3. قزوینی، مجتبی (بی‌تا): «رساله‌ای در معرفة النفس»، نسخه خطی موجود درکتابخانه موسسه معارف اهل بیت(ع)، بی‌جا: بی‌نا.
    4. کاپلستون، فردریک چارلز (1388): «تاریخ فلسفه* یونان و روم»، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    5. کندی، یعقوب بن اسحاق (1369ق): «رسائل الکندی الفلسفیة»، تحقیق محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره: دارالفکر العربی.
    6. لاهیجى، حسن بن عبد الرزاق (1375): «رسائل فارسى»، تصحیح و تحقیق از على صدرائى خویى‏، تهران: میراث مکتوب.
    7. مجلسی، محمد باقر (1403ق): «بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار( ع)»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    8. مجلسی، محمد باقر (1404ق): «مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏»، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
    1. محمد بن حسن (شیخ طوسی) (بی تا): «التبیان فی تفسیر القرآن‏»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    2. محمد بن علی (شیخ صدوق) (1395ق): «کمال الدین و تمام النعمة»، تهران: انتشارات اسلامیة.
    1. محمد بن محمد (شیخ مفید) (1371): «تصحیح اعتقادات الإمامیة»، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    2. محمد بن محمد (شیخ مفید) (1413ق): «المسائل السرویة»، قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
    3. محمد شافعی، کمال الدین (1425ق): «المسامرة شرح المسایرة فی العقائد المنجیة فی الآخرة»، بیروت: المکتبة العصریة.
    4. مروارید، حسن­علی (1418ق): «تنبیهات حول المبدأ و المعاد»، مشهد: آستان قدس رضوی.
    5. مطهری، مرتضی (1396): «مجموعه آثار»، تهران: صدرا.
    6. موسسه معارف اهل بیت (ع) و موسسه فرهنگی امام صادق (ع) (1395): «مشعل معرفت؛ ارج‌نامه آیت الله سید جعفر سیدان»، قم: موسسه معارف اهل بیت (ع).
    7. میر سید شریف (1325ق): «شرح المواقف»، به تصحیح بدر الدین نعسانی‏، افست قم: الشریف الرضی‏.
    8. نصیری، مهدی (1393): «علامه مجلسی نظریه فلاسفه در مجرد بودن روح و فرشتگان را رد کرده است»، سایت تسنیم آنلاین، کد خبر: 918294.